Lapidarium sepulkralne w Kożuchowie należy do jednego z najlepiej zachowanych zespołów rzeźby nagrobnej w Polsce. Powstało w latach 70-tych na terenie byłego cmentarza protestanckiego, na założenie którego gmina ewangelicka dostała pozwolenie w 1634 roku. Cmentarz Św. Trójcy, zlokalizowany na Przedmieściu Żagańskim ( obecnie przy ul.1-go Maja ), użytkowany jeszcze sporadycznie po 1945 roku, był główną nekropolą miasta. Powiększony w 1736 roku, ponadhektarowy teren otoczono wysokim, ceglanym murem. Był on kilkakrotnie przebudowywany. Jego odcinki rozdzielono pilastrami a od wewnątrz, na części obwodu mur urozmaicono niszami, w których umieszczono płyty nagrobne.

Na cmentarz wiodły dwie bramy; główna, usytuowana w narożniku południowo-zachodnim oraz mniejsza w murze południowym. Brama główna zachowała pierwotną formę, nawiązującą do średniowiecznych rozwiązań z dużym, półkoliście zamkniętym prześwitem, zwieńczonym schodkowym szczytem, ozdobionym wazami z dekoracją o motywach roślinno-figuralnych. Regularny, charakterystyczny dla Śląska układ założeń m.in. cmentarnych, oparty na podziale geometrycznym, z alejami i bocznymi ścieżkami, tworzy system prostokątnych kwater, oznaczonych w XIX w. słupkami.

Najstarszym obiektem kożuchowskiego lapidarium jest XVII-wieczna, zbudowana tuż przy bramie głównej kaplica. Pełniła ona również funkcję zboru, co podyktowane było przyczynami natury politycznej, jak i możliwościami finansowymi gminy ewangelickiej w tym czasie. W ciągu XVIII wieku powstało 16 kaplic grobowych, fundowanych przez bogate mieszczańskie rodziny protestanckie. Zespół ten tworzą obiekty wolnostojące oraz typu arkadowego, nawiązujące architekturą m.in. do średniowiecznych budowli Campo Santo i późniejszych - z terenu Saksonii i Turyngii.

W lapidarium znajduje się zespół ok. 200 płyt nagrobnych (renesansowych, barokowych i rokokowych ), wzbogacony o XVI-wieczne epitafia figuralne z cmentarza dworskiego w Długiem k/Kożuchowa. Ich różnorodne kształty, kompozycje, motywy dekoracyjne i inskrypcje, stanowią ciekawe świadectwo epok, w których powstawały. Są też dowodem wysokiego poziomu kożuchowskich warsztatów rzeźbiarskich, porównywalnych z współczesnymi im pracowniami we Wrocławiu i Nysie.

Źródło: Czas architekturą zapisany. Zabytki województwa zielonogórskiego.